LESSON 30

Structural Content:

Verb: (Maka-) class
     Focus: Actor
     Mood: Non-Factual
     Aspect: Aptative

Afactual Forms:
V base
base + (-a/-ha) (paN-) + V base

Negation: Ayaw

Setting:

A PCV instructs his maid to hear Mass early so she can do some marketing.

Gisugo sa PCV ang iyang binatonan pagpasimbag sayo aron makapangarbun.

I.	DIALOGUE
	Ana, come here.		A:	Ana, dali ra gud.
	I’m coming.		B:	Naa na ako.
	Tomorrow, go to Mass early at San Jose. Then go to Karbun and buy some food.		A:	Ugma, simbag sayo sa San Jose. Unya, adto sa Karbun, palit ug pagkaon.
	What should I buy?		B:	Unsa may paliton?
	Buy some fish, pork and fruits. Just go with Juana because she’s going too.		A:	Pagpalit ug isda, baboy ug prutas. Uban lang ni Juana kay muadto man sab siya.

II.	DIALOGUE BREAKDOWN
	Ana, come here.		A:	Ana, dali ra gud.
		come here [please]			dali [ra] [gud]
	I’m coming.		B:	Naa na ako.
		there [already] I			naa [na] ako333
	Tomorrow, go to Mass early at San Jose. Then go to Karbun and buy some food.		A:	Ugma, simbag sayo sa San Jose. Unya, adto sa Karbun, palit ug pagkaon.
		tomorrow			ugma
		worship early			simba(-g) sayo
		at San Jose			[sa] San Jose
		afterwards			unya
		go to Karbun			adto [sa] Karbun
		buy food			palit [ug] pagkaon
	What should I buy?		B:	Unsa may paliton?
		what			unsa
		merchandise			[ma (y)] paliton
	Buy some fish, pork and fruits. Just go with Juana because she’s going too.		A:	Pagpalit ug isda, baboy ug prutas. Uban lang ni Juan kay muadto man sab siya.
		buy fish			(pag) palit [ug] isda
		pork and fruits			baboy ug prutas
		go with [just] Juana			uban [lang] [ni] Juana
		because go [you know]			kay (mu) adto [man]
		also she			[sab] siya

III.	VOCABULARY LIST
		ambak	jump down, dive, plunge
		bandera	flag
		kapoy	tired; get tired
		kuha	get, fetch
		gikan	go, leave, depart
		naug	go/come down, step down
		paminaw	listen
		pangita	find, look for
		silhig	sweep; broom
		sugo	command, order
		sunod	follow
		syagit	shout
		tarong	straighten334

IV.	DRILLS
A.	Substitution: Fixed Slot
	1.	Dayon lang.	2.	Lakaw na.
		Lingkod ____.		Luto ____.
		Sulod ______.		Kaon ____.
		Uban ______.		Tuon ____.
		Gikan _____.		Basa ____.
		Puyo ______.		Sulat ____.
		Simba _____.		Tan-aw __.
		Adto ______.		Sakay ___.
		Sunod _____.		Dula ____.
				Dali ____.
		Pangita ____.		Paspas __.
		Pangutana __.		Dagan __.
		Panawag ___.		Higda __.
		Panulat ____.		Inom ___.
		Panguha ___.		Kanta __.
		Panglaba ___.		Kuha ___.
		Pamalit ____.		Laba ___.
				Langoy __.
		Kanaug ____.		Palit ____ .
		Katulog ____.		Sayaw ___.
		Katawa ____.		Sulti _____.
				Tahi _____.
				Tanom ___.

B.	Conversion:
1.	Dayon lang.	Dayona lang ang balay.
	Adto _____.	Adtoa _____ ang tindahan.
	Pangita _____.	Pangitaa ___ ang sinehan.
	Pangutana _____.	Pangutan-a ___ ang maestra.
	Panguha ____.	________ ____ang libro.
	Pamalit _____.	________ ____ang panapton.
	Paminaw ___.	________ ____ang leksyon.
	Panulat _____.	________ ____ang balak.
	Kanaug ____.	________ ____ang bisita.
	Lingkod ____.	Lingkora ____ang siya.
	Sulod ______.	Sudla ang kwarto.
	Sunod _____.	Sunda ang tawo.
	Panawag ___.	Panawga ang bata.

2.	Simba na.	Simbaha na.
	Lakaw __.	Lakawa ___.
	Luto ____.	______ ___.
	Sulat ____.	______ ___.335
	Tan-aw __.	______ ___.
	Dula ____.	______ ___.
	Dagan ___.	______ ___.
	Kanta ____.	______ ___.
	Kuha ____.	______ ___.
	Palit _____.	______ ___.
	Sayaw ___.	______ ___.
	Tahi _____.	______ ___.
	Tindog ___.	______ ___.
	Tokar ____.	______ ___.
	Tarong ___.	______ ___.
	Kaon ____.	Kan-a ____.
	Sakay ____.	Sakya ____.
	Inom _____.	Imna _____.
	Langoy ___.	Langya ___.
	Tanom ____.	Tamna ___.

3.	Gwapo si Jose.	Gwapoha si Jose.
	Gwapa si Josefa.	Gwapaha si Josefa.
	Husto ang pagkaon.	_______________.
	Duol si Georgy.	_______________.
	Dugay ang sulat.	_______________.
	Mahal ang sinina.	_______________.
	Dyutay ang asukar.	_______________.
	Bag-o ang awto.	_______________.
	Gahi ang saging.	_______________.
	Hait ang kutsilyo.	_______________.
	Humok ang manok.	_______________.

	Kutsilyo …	_________ ang baboy.
	Labaha …	_________ ang buhok.

	Layo ang libro.	Lay-a __________.
	Busog ang maestra.	Busga __________.
	Taas ang bandera.	Tas-a ___________.

C.		Substitution and Expansion:
1.		Adto lang.
		_______ sa balay.
		_____________ sa alas otso.
		______________________ karong gabii.
		_____________ ugma sa ______.
		Dagan _____________________.
		____________________ buntag.
		Lakaw ____________________.336
		_____________ lungsod _________.
		Sakay ________________________.
		_______________________ alas syete.

2.		Pangitaa si Ana.
		____________ sa eskwelahan.
		________________________ sa Kohala.
		_________________________________ sa alas tres.
		_________________________________ ugma.
		______________________________________ sa hapon.
		Pangutan-a ____________________________________.
		kuhaa ________________________________________.
		Dagana ______________________________________.
		___________________________ syudad ___________.
		Paminawa ____________________________________.

3.		Lutoa ang baboy.
		________ manok.
		______________ sa kusina.
		______________________ sa paniudto.
		________ baka ___________________.
		Kan-a ___________________________.
		_________________ restawran __________.
		___________________________ panihapon.
		___________________________________ unyang gabii.
		Palita _________________________________________.
		________________ merkado para sa ________________.
		_______________________________________ sunod adlaw.
		_______________________ sa alas dyes ___________.
		________________ tindahan ____________________.
		_____ libro __________________________________.
		Basaha __________ kwarto _____________________.
		_____ sulat __________________________________.
		Sulata ______________________________________.
		Kuhaa ______________________________________.337
		________________ pos opis ____________________.
		________________ lamesa _____________________.
		________ kape ______________________________.
		Imna ______________________________________.

D.		Substitution: Fixed Slot
1.		Ayaw pagdagan basig kapuyon ka.
		_____ pagdali _______________.
		_____ paglangoy _____________.
		_____ pagsayaw _____________.
		_____ pagtanom _____________.

2.		Ayaw pagluto basig maulahi kamo.
		_____ pagpalit _______________.
		_____ pagkanta ______________.
		_____ paghigda ______________.
		_____ paglaba _______________.
		_____ pagtrabaho _____________.

3.		Ayaw pagsilhig basig uhawon ka.
		_____ pagsulti ______________.
		_____ pagsyagit _____________.
		_____ pag-ambak ____________.
		_____ pagdagan _____________.

4.		Lakaw na aron makaabot ka.
		____________ makatan-aw___ .
		____________ makasakay ____.
		____________ makasulti _____.
		____________ makapalit _____.

5.		Luto na aron makakaon kamo.
		Basa ______ makatuon _____.
		Basa ______ makatuon _____.
		Basa ______ makatuon _____.
		Tan-aw ____ makakita _____.
		Sakay _____ makalingkod _____.
		Higda _____ makapahulay _____.

6.		Lakaw na kay basig makaabot ka.
		________________ makatan-aw ___.
		________________ makasakay ____.
		________________ makasulti _____.
		________________ makapalit _____.338
7.		Luto na unya dili kamo makakaon.
		Basa ______________ makatuon.
		Sulat ______________ makabasa.
		Tan-aw ____________ makakita.
		Sakay _____________ makalingkod.
		Higda _____________ makapahulay.

8.		Ayawg dayona ang balay.
		_____ lutoa ang paksiw.
		_____ tan-awa ang sine.
		_____ lakawa ang dalan.
		_____ pangitaa ang salida.
		_____ adtoa ang merkado.
		_____ pangutan-a ang bata.
		_____ tawga ang lalake.
		_____ langya ang dagat.
		_____ kan-a ang lechon.
		_____ imna ang tuba.

9.		Ayaw padayona si Pedro sa balay.
		____ palutoa ang kusinera ug paksiw.
		____ patan-awa ang anak sa sine.
		____ palakwa ang aso sa dalan.
		____ papangitaa si Rico ug salida.
		____ paadtoa si Ana sa merkado.
		____ papangutan-a ang bata kanako.
		____ patawga si Lauro kanimo.
		____ palangya ang mga estudyante sa dagat.
		____ pakan-a ang mga Amerikano ug balut.
		____ paimna ang mga maestra ug tuba.

V.	LEXICAL/GRAMMAR NOTES
	balut	-	boiled duck egg at the embryonic stage; a Filipino delicacy.
	basig	-	[basi] + [ug]
	unya	-	Luto na unya dili kamo makakaon.
			Unya is used here to mean ‘otherwise’ ‘or else’, ‘or later’
	pangutana	-	‘inquire’, ‘ask’ has two Afactual forms depending on its focus:
			Actor Focus:	Pangutana niya. ‘(You)ask him
			Goal Focus:	Pangutan-a siya. ‘Ask him.’339

Verb:		(Maka-) class Focus: Actor Mood: Non-Factual (maka-) Aspect: Aptative

The Non-Factual form (maka-) expresses the meaning ‘be able to’ and it designates present, past, progressive and future actions.

		Sakay na aron makalingkod kamo. ‘Get aboard already so that you can get a seat.’
		Higda na aron makapahulay kamo. ‘Lie down now so that you will be able to rest.’

It also designates the meaning ‘to have an opportunity to’, to refer to future actions.

		Lakaw na kay basig makapalit ka. ‘Leave now and you might have a chance to shop.’
		Lakaw na kay basig makatan-aw ka. ‘Get going now because there’s the opportunity you might be able to watch.’

Afactual Forms
A.	Actor Focus Constructions (cf. Lesson 18)
	1.	(Mu-) class: V base
		e.g., Dagan.
		Sunod.
		Lakaw.
	2.	(Mag-) class: (paN-) + V base
		e.g., Pagluto ug adobo.
		Panguha ug peryodiko.
		Pamalit ug prutas.
		Panulat ug balak.
	3.	Intransitive Verbs: (ka-) + V base
		e.g., Kanaug.
		Katulog karon.
		Katawa ug hilum.340

B.	Goal Focus Construction: (-on) class
	1.	The Afactual mood is formed by
	a)	suffixing (-a) or (-ha) to the V base, e.g.
		Dayona ang balay.	‘Go up the house.’
		Basaha ang libro.	‘Read the book.’
		Adtoa ang tindahan.	‘Go to the store.’
	b)	prefixing (i-) to the V base, e.g.
		Itudlo ang leksyon.	‘Teach the lesson.’
		Itanom ang humay.	‘Plant the rice.’

	2.	Certain adjectives and nouns may be used in imperative constructions with the meaning of ‘make or do [X]’ where [X] is either a noun or adjective. The suffix (-a) or (-ha) is attached to the N/Adj base giving it a verbal function, e.g.
		Gwapoha si Jose.	‘Make Jose handsome.’
		Kutsilyoha ang baboy.	‘Slice the pork.’

	3.	In the Causative Goal Focus construction, the imperative is formed by the compound affix (pa--a) + V base, e.g.
		Padayona si Pedro sa balay. ‘Have Pedro come up the house.’
		Paimna ang mga maestra ug tuba. ‘Let the teachers drink tuba.’

C.	The Negative Imperative is formed by adding ayaw + ug [ayawg] before the afactual form, e.g,
		Ayawg dayona ang balay.
		Ayawg lutoa ang pansit.
		Ayawg itanom ang humay.
		Ayawg dagana.
	but:
		Ayaw pagluto ug adobo.
		Ayaw panulat ug balak.
		Ayaw padayona si Pedro sa balay.
		Ayaw paimna ang mga maestra ug tuba.341

Summary: Sentence Patterns

1.	Predicate
	Verb	Particle
	Dayon	lang
	Pagluto
	Kanaug	na

a.		Predicate		Topic
		Particle	Verb	N/Pron
	Pattern 1	aron	makakaon	[ang/si]-phrase
		kay	makapalit	ako-class
		basig		1st set

2.	Predicate	Topic
	Verb	Noun
	Dayona	[ang/si]-phrase
	Itudlo
	Gwapoha
	Kutsilyoha

3.	Predicate
	Neg. Mkr.	Verb
	Ayaw	pagdagan.
		pagdali.
		ug dagan.
		dali.

a.	Pattern 3	Predicate		Topic
		Particle	Verb	Pronoun
		basig	kapuyon	ako-class
			maulahi	1st set342

4.	Predicate		Topic	Complement
	Neg. Mkr.	Verb	N/Pron	N (place/obj)
	Ayaw	padayona	[ang/si]-phrase	sa balay.
		palutoa	ako-class	ug paksiw.
		patan-awa	1st set	sa sine.

LESSON 31